کرونا؛ آغاز عصر دیستوپیا یا اتوپیایی دیگر…

در این نوشته بر آن هستم با توجه به مفهوم اتوپیا­باوری[۱] و اتوپیا[۲]، توصیفی متفاوت از ظهور و بروز ویروس کرونا یا کواید-[۳]۱۹ را در جهان ارایه دهم. نخست، تعریفی متفاوت از مفهوم اتوپیا ارایه می دهم سپس، نقش رؤیا و امید را در شکل گیری اتوپیا بیان خواهم کرد. بعد از آن، به واکاوی مفهوم دیستوپیا[۴] و کابوس خواهم پرداخت. سپس ظهور ویروس کرونا را بر مبنای این تعاریف تبیین خواهم کرد.

اتوپیا را بیشتر به عنوان مدینه­ی فاضله و آرما­ن­شهر می­شناسند و ترجمه می­کنند. اما شاید این موضوع یکی از جنبه­های مفهوم اتوپیا باشد. اتوپیا یک حرکت به سمت وضعیت جایگزین نسبت به وضعیت اکنون است. که محرک اصلی این حرکت رؤیا است. لایمن تاور سارجنت[۵]، در کتاب مقدمه­ای کوتاه بر اتوپیا باوری[۶]، بیان می­دارد. نقطه­ی آغازین اتوپیا، نارضایتی از وضع موجود است. و این نارضایتی منجر به رؤیایی برای تغییر وضعیت اکنون می­شود. سارجنت بیان می­کند اتوپیا درباره­ی امر روزمره و تغییر آن است. مساله­ای که می­توان در تحلیل کرونا مورد توجه قرار بگیرد، همین امر روزمره است. می­توان گفت کرونا، نوعی روزمرگی را در زندگی بشر دچار تغییر و خلل کرد. و این ویروس باعث شد بشر به یک وضعیت جایگزین نسبت به آنچه که در زندگی روزمره تجربه کند بیاندیشد. مساله­ی بعد کرونا، در بعضی جوامع و کشور­ها موجب ایجاد نوعی همبستگی اجتماعی­ای شد. و در اینجاست می­توان نقش رؤیا را در مساله­ی کرونا مشاهده کرد. سارجنت در تعریف اتوپیا از نظرگاه خویش با اشاره به نظر روث لویتاس[۷] جامعه شناس، بیان می­دارد، که اتوپیا نوعی رؤیای اجتماعی[۸] است، رؤیایی برای تغییر وضع موجود. در همین راستا، بشر برای غلبه کردن بر کرونا رویایی می­سازد، درمان این بیماری و یک دنیای بی ویروس. از این لحاظ می­توان گفت، کرونا، وضعیتی است نامطلوب که بشر برای تغییر این وضعیت یک رؤیایی اجتماعی می­سازد. و این رؤیا منجر به ایجاد نوعی همبستگی اجتماعی­ای می­شود. برای مثال، ایجاد کمپین­های در خانه بمانیم و یا رقص پرستاران بیمارستا­ها و مراکز بهداشتی نوعی نمایش این رؤیاست. اما، کرونا، فقط برای انسان امید نیافریده، بلکه در برخی از جوامع، تبدیل به کابوسی اجتماعی­ای شده است. کابوسی که نه تنها، همبستگی­ای ایجاد نکرده، بلکه باعث بروز تعارض­های جدّی اجتماعی شده است.

کرونا، کابوس­های بشر را که تا قبل از این در فیلم­ها و رمان­ها حکایت می­شد، را جامه­ی واقعیت پوشاند. در این بخش از نوشتار روی دیگر، این حادثه­ی بیولوژیکی را بررسی می­کنم. در ادبیات مطالعات اتوپیا، مفهوم دیگری مطرح به نام دیستوپیا مطرح می­شود که در زبان فارسی آن را ویران­شهر ترجمه کرده­اند. دیستوپیا را با نظر به تعریف اتوپیا می­توان اینگونه تعریف کرد: حرکت به سوی وضعیتی وخیمتر و بدتر نسبت به آنچه که هست. در مقابل رؤیا در فرآیند اتوپیا، پیشرانه­ی اصلی در دیستوپیا، کابوس است. گرگری کلیز[۹]، در کتاب دیستوپیا، یک تاریخ طبیعی[۱۰]، به شرح انواع دیستوپیا در فرهنگ­های گوناگون و از جنبه­های مختلف می­پردازد.

ظهور کرونا، باعث شد در برخی از جوامع پیشرفته، رفتارهایی را ببینیم که حکایت از نوعی کابوس اجتماعی دارد. برای مثال، هجوم به فروشگاه­ها برا تهیه­ی مایحتاج اولیه و یا کمیاب شدن برخی از اقلام مصرفی. بشر در اینجا دچار نوعی کابوس اجتماعی­ای شده است که او را به سمت، آینده­ای بدتر و وخیمتر از آنچیزی که هست هدایت می­کند. به همین دلیل او دست به کار­هایی می­زند که خود را برای این وضعیت بدتر آماده کند. در این میان رسانه­ها در فروش و ارائه­ی این رؤیا و یا کابوس نقشی اساسی دارند. در پایان به نقش رسانه در طبیعی سازی[۱۱] رؤیا و کابوس بشر می پردازم.

از دو وضعیت ممکنی که اتوپیا می­تواند برای بشر بسازد سخن گفتم. اما مساله­ی مهم اینجاست که چگونه کرونا، می­تواند کابوس یا رؤیا باشد. یکی از عناصر مهم در این راستا، رسانه است. از نظرگاه تحلیل گفتمان انتقادی[۱۲]، رسانه­ها یکی از ابزارها برای طبیعی سازی گفتمان­­ها هستند. رسانه می­تواند کرونا را فرصتی برای رسیدن به وضعتی بهتر و ایده­آل تر نسبت به آنچه که هست، نشان دهد. به بیان دیگر، این رسانه­ها هستند که برای جامعه رؤیای اجتماعی می­سازند و آن را طبیعی سازی می­کنند. و بر عکس رسانه می­تواند بروز کرونا را تبدیل به کابوسی به سوی وضعیتی وخیمتر نسبت به آنچه که هست نشان دهد. و برای جامعه نوعی کابوس اجتماعی بسازد.

اتوپیا، یا دیستوپیا دو وضعیت کاملا متضادی که بشر می­تواند آن­ها را انتخاب کند. در این نوشتار بر آن بودم که پدیده­ی کرونا را از رهیافت فرا رشته­ای اتوپیا معرفی کنم. کرونا می­تواند رؤیایی برای تغییر وضعیت زندگی روزمره­ی بشر به سمت وضعیتی بهتر باشد. و در عین حال می­تواند کابوسی برای رسیدن وضعیتی وخیمتر باشد. و رسانه­ها در طبیعی سازی این رؤیا و کابوس، نقش گسترده­ای دارند. می­توان گفت که رسانه­ها می­گویند، کرونا آغاز عصر دیستوپیا و یا آغاز اتوپیای دیگر برای بشر است.

این متن نخستین بار در خبرگزاری ایبنا منتشر شده است.

[۱] Utopianism

[۲] Utopia

[۳] Covide-19

[۴] Dystopia

[۵] Lyman Tower Sargent

[۶] Utopianism: A Very Short Introduction

[۷] Ruth Levitas

[۸] Social Dreaming

[۹] Gregory Claeys

[۱۰] Dystopia a Natural History

[۱۱] Naturalization

[۱۲] Critical Discourse Analysis